Шамалған эксперименттері

1972-1978 жылдары Қазақ ғылыми-зерттеу гидрометеологиялық институты (ҚазҒЗМИ) әлемде алғаш рет селдерді табиғи масштабта жасанды жолмен жасау бойынша эксперименттер жүргізілді. Бұл эксперименттердің мақсаты-сел ағынының (шығын мен көлем) және сел массасының (тығыздық, тұтқырлық және иілгіштік) негізгі сипаттамаларын анықтау, механизмдер мен жағдайларды ашып беру болды.

1968 жылы "Қазгеофизаспап" зауытының мамандандырылған конструкторлық бюросына (МКБ) ҚазҒЗГМИ-нан сел сипаттамаларын өлшеуге арналған аспаптарды әзірлеуге тапсырыс түсті. Техника ғылымдарының кандидаты Б.С. Степановтың ("Қазгеофизаспап" зауытының МКБ бюросының басшысы) басшылығымен сел ағындарының сипаттамаларын түйіспесіз өлшеуге арналған аспаптар  және тау өзендері мен селдердегі сел массасының тығыздығын және су шығынын өлшеу тәсілдері әзірленді.

Техника ғылымдарының докторы Ю.Б. Виноградовтың (ҚазҒЗМИ сел ағындары бөлімінің меңгерушісі) басшылығымен және оның тікелей қатысуымен Шамалған өзенінің жоғарғы ағысында сел ағындары бөлімінің (ҚазҒЗМИ Шамалған полигоны) ғылыми қызметкерлері эксперименттер жүргізілді. Эксперименттер кезінде сел сипаттамаларын өлшеуді Б.С. Степановтың жетекшілігімен "Қазгеофизприбор" зауытының МКБ қызметкерлері жүзеге асырды. Барлық өлшеу құралдары мен әдістерге КСРО-ның Авторлық куәліктері алынды.

Эксперименттер нәтижесінде әлемде алғаш рет мыналар анықталды:

су ағынының борпылдақ тау жыныстарымен әрекеттесуі сел массасының тығыздығы 2400 кг/м3-ден асатын селдің пайда болуына алып келуі мүмкін (бұрын тығыздығы 1690 кг/м3-ден аспайды деп есептелген);

сел массасының қатты компоненті мен су құраушысының орташа қозғалыс жылдамдығы тең (бұрын сел ағынының су құраушысының жылдамдығы қатты компоненттің қозғалыс жылдамдығынан асып түседі деп есептелген);

сел массасының қатты компоненті өзінің потенциалдық энергиясы есебінен қозғалады (бұрын ойлағандай су құраушысымен тасымалданбайды);

қатты компоненттің тығыздығы 2650 кг/м3-ге тең болған кезде, тығыздығы 1452 кг/м3-ге тең сел массасы шөгінділерді тасымалдайтын тасқын суды (қатты компонентті) селден ажыратады.

Бұл эксперименттер селдердің әлемдік ғылымына үлкен үлес қосты. Эксперименттер туралы "Сел ағыны туралы сөз" ғылыми-деректі фильмі түсірілді, келесі сілтеме арқылы өтіп, таныса аласыздар https://www.youtube.com/watch?v=rlYNHqqGjPo